เฒ่าบ่เป็น แรงรุ่ม ผู้หนุ่มห้ามกิน…โดย ‘พี่ต้อม’
ชื่อวิทยาศาสตร์ Chloranthus erctus (Buch.-Ham.) Verdc.
ชื่อวงศ์ CHLORANTACEAE
ชื่ออื่นๆ โม่ยตั๋น หมวยตั๋น ปอนาตรู หอมไก๋ หอมไก่ กระดูกไก่ หญ้าไข่ปลา พญาสามสิบสองเมีย
ลักษณะทั่วไป ไม้พุ่มขนาดเล็ก สูงได้ถึง ๓ เมตร ใบเดี่ยว ออกเป็นคู่ตรงกันข้าม รูปหอกถึงรูปไข่รี ปลายเรียวแหลม ขอบใบหยักคล้ายฟันเลื่อย ผิวใบเรียบเป็นมัน ดอกเป็นช่อที่ปลายกิ่งสีขาวขนาดเล็ก ผลเดี่ยวค่อนข้างกลมหรือรีเล็กน้อย
การขยายพันธุ์ ใช้เมล็ด
เฒ่าบ่เป็น พญาสามสิบสองเมีย
เฒ่าบ่เป็นชอบขึ้นตามที่ชื้นใกล้ๆ น้ำตก ดังนั้นหมอยาที่เชี่ยวชาญในการใช้สมุนไพรตัวนี้ต้องอยู่ในพื้นที่ที่มีภูเขาและป่าดงดิบ แน่นอนว่าหมอยาเมืองเลยเมืองแห่งขุนเขาต้องรู้ดีกว่าคนอื่น เฒ่าบ่เป็นนี้เป็นชื่อที่เรียกหากันในหมู่หมอยาเมืองเลย มีนัยยะของการเป็นยากำลังชั้นยอด แต่หมอยาจังหวัดตากขนานนามว่า พญาสามสิบสองเมีย ส่วนหมอยาทางล้านนาเรียกว่า หอมไก๋ ตามกลิ่นหอมที่อยู่ในส่วนของราก ลำต้น และใบ ซึ่งพ่อหมอทุกภาคที่พอมีต้นสมุนไพรนี้อยู่ นิยมนำมาเฒ่าบ่เป็นทั้งห้ามาดองกิน ต้มกิน เป็นยาบำรุงกำลัง
หมวยตั๋น ยาร้อนแรงดีของสตรีและบุรุษ
ส่วนพ่อหมอไทยใหญ่นั้นมีความชำนาญในการใช้เฒ่าบ่เป็นอย่างยิ่ง เพราะมีความสืบเนื่องในการใช้มาตั้งแต่เมื่อครั้งบรรพบุรุษอยู่ในรัฐฉาน สืบสานมาจนถึงเมืองไทย พ่อหมอไทยใหญ่จะเรียกเฒ่าบ่เป็นว่า หมวยตั๋น เนื่องจากช่อดอกของเฒ่าบ่เป็นจะชูล่อขึ้นมา แล้วมีเม็ดสีขาวๆ เกาะกันแน่นอยู่เหมือนเกล็ดน้ำหมอก ซึ่งไทยใหญ่เรียกน้ำหมอกว่า หมวย ส่วน ตั๋น หมายถึง หนาแน่น บางทีก็มองเหมือนไข่ปลา จึงมีอีกชื่อหนึ่งว่า หญ้าไข่ปลา
พ่อหมอไทยใหญ่บอกว่าหมวยตั๋นเป็นยาร้อน เหมาะกับผู้หญิงซึ่งต้องเสียธาตุไฟจากการมีลูกและมีประจำเดือน จึงนิยมใช้กับผู้หญิงหลังคลอด เพื่อชดเชยกับธาตุไฟที่เพิ่งเสียไปกองใหญ่กับชีวิตใหม่ นอกจากนี้ยังช่วยทำความสะอาดเลือดในร่างกาย แก้ปวดเมื่อย ตัวบวม ระบมจากการคลอด พ่อหมอไทยใหญ่ยังนิยมให้ต้มรากและต้นให้ผู้หญิงกิน เพื่อจะได้ไม่มีลูกหรือทำให้ลูกห่าง เช่นเดียวกับในกาลิมันตันที่ใช้ส่วนของกิ่งต้นต้มน้ำดื่ม เพื่อป้องกันการตั้งท้อง
หมวยตั๋นยังเหมาะกับผู้ชายที่ต้องการบำรุงกำลังเป็นพิเศษ โดยใช้ทั้งต้นซอยตากแห้งดองเหล้าบำรุงกำลัง พ่อติ๊ หมอยาไทยใหญ่บอกว่า ไม่ว่าผู้หญิงหรือผู้ชายถ้าอายุน้อยกินไม่ได้ เพราะจะทำให้ความดันสูง คนที่กินได้ต้องมีอายุ ๔๐ ปีขึ้นไป ยกเว้นคนอายุน้อยที่ร่างกายอ่อนแอ หรือหนาวง่ายเท่านั้น จึงสมควรใช้ยานี้
หมอยาไทยใหญ่นิยมใช้หมวยตั๋นกินเป็นน้ำชาหน้าหนาว เพื่อบำรุงโลหิตแก้เหน็บชา บำรุงกำลัง แก้ปวดเมื่อย ปวดบวมตามข้อ ขับปัสสาวะ ขับเหงื่อ แก้ไอ ใช้ทั้งห้าต้มกินต้มอาบประมาณ ๕ วัน ร่างกายก็จะอบอุ่นขึ้นมา กินเป็นประจำก็ได้ แต่ผู้หญิงท้องภายใน ๓ เดือนแรกไม่ให้กิน จะตกเลือดเนื่องจากเป็นยาร้อน
นอกจากนี้ เจ้าขุนแหลง หมอยาไทยใหญ่ บอกว่าในตำรับยาของเจ้าอูกูนะใช้ต้มน้ำล้างแผลแผลจะไม่เป็นหนอง ซึ่งก็มีรายงานวิจัยพบว่า หมวยตั๋นมีคุณสมบัติในการฆ่าเชื้อแบคทีเรีย
เฒ่าบ่อเป็นยากำลังจากขุนเขาที่มากคุณค่า บ่งบอกถึงความร่ำรวยทางภูมิปัญญาและความหลากหลายของระบบนิเวศของประเทศไทย ถ้าเพียงแต่เราเคารพในภูมิปัญญาของท้องถิ่นที่มากมายหลากหลายวัฒนธรรม แล้วนำมาพัฒนาเป็นทรัพย์สินทางปัญญาของชาติ
เรื่องน่ารู้
• ใบสดๆ กินได้ มีกลิ่นหอม อังไฟ หรือต้ม กินกับลาบเนื้อลาบปลา ส่วนลำต้นและรากมีกลิ่นหอมคล้ายการบูร
• ในอินโดนีเซียในอดีต กินเป็นชาบำรุงกำลัง ก่อนที่จะถูกบังคับให้เปลี่ยนไปปลูกและกินชาจีน เมื่อต้องตกเป็นเมืองขึ้นของเนเธอร์แลนด์
ตำรับยา
ยาบำรุงกำลัง แก้หนาว
เฒ่าบ่เป็นทั้งห้านำมาต้มกิน หรือซอยตากแดดให้แห้งแล้วดองเหล้ากิน
ยาบำรุงผู้หญิงหลังคลอด แก้ปวดเมื่อย
เฒ่าบ่เป็นทั้งห้า ต้มกิน ต้มอาบ(กิน ๓ อึกแล้วอาบ) จะช่วยทำความสะอาดเลือดลมภายในให้แม่หลังคลอด แก้ปวดเมื่อยตามร่างกาย
ยาล้างแผลสด
ใช้ใบและกิ่งเฒ่าบ่เป็น ต้มใส่เกลือล้างแผล