ข้าวหลามดง ยาแม่ลูกอ่อน พรของนักรบ โดย “พี่ต้อม”

ชื่อวิทยาศาสตร์  Goniothalamus laoticus Craib.
ชื่อวงศ์  ANNONACEAE
ชื่ออื่นๆ  ปอขี้แฮด(เชียงใหม่) ตูกะไซดีนาอาลี
ลักษณะทั่วไป ไม้ยืนต้นสูงได้ถึง ๗ เมตร กิ่งอ่อนมีขนสีน้ำตาลเข้ม ใบเดี่ยว เรียงสลับ รูปขอบขนาน ผิวเรียบเป็นมัน ดอกเดี่ยวหรือออกเป็นกระจุกสั้นๆ ที่ลำต้น กลีบดอก ๓ กลีบสีเหลืองแกมเขียว
การขยายพันธุ์  ตอนกิ่ง

ตูกะไซดีนาอาลี กำลังดีทั้งหญิงชาย  
        ตูกะไซดีนาอาลี เป็นพืชสมุนไพรเด่นของมุสลิม คำว่า ตูกะ หมายถึง ไม้เท้า แปลตรงตัวก็คือ สมุนไพรต้นนี้เป็นไม้เท้าของท่านไซดีนาอาลี ซึ่งเป็นสหายของท่านศาสดานบีมูฮำหมัดของศาสนาอิสลาม ท่านไซดีนาอาลีเป็นนักรบที่เก่งกล้า ร่างกายแข็งแรง และมีพละกำลังในการทำหน้าที่ปกป้องท่านศาสดา แสดงให้เห็นว่าสมุนไพรชนิดนี้มีสรรพคุณยอดเยี่ยมแค่ไหนในการบำรุงร่างกายให้แข็งแรง เป็นยาบำรุงกำลัง ยาอายุวัฒนะ
        ตูกะไซดีนาอาลี หรือข้าวหลามดง มีลักษณะเด่นคือ ลำต้นและกิ่งก้านมีสีดำตลอดทั้งต้น ดอกออกตามต้น หมอยาพื้นบ้านหรือคนเฒ่าคนแก่ในอดีตนำมาเป็นยาชุมหม้อใหญ่ ต้มกินเป็นประจำเพื่อบำรุงร่างกาย นอกจากนี้ยังนำรากมาต้มอางัติ(ต้มสมุนไพรรวมกันกินต่างน้ำจนกว่ายาจะจืด เป็นยาบำรุงร่างกาย บำรุงกำลัง) หรือบดใส่แคปซูลกินแก้ปวดเมื่อย  เป็นยาบำรุงกำลัง ยาอายุวัฒนะ
ส่วนหมอตำแยเมาะมูเนาะบอกว่า สตรีสมัยก่อนหลังคลอดจะนำตูกะไซดีนาอาลีมาต้มรวมกับพืชตระกูลราเละ(กระดังงา) ตัวอื่นๆ จะช่วยให้ฟื้นฟูร่างกายได้เร็ว นอกจากนั้นชาวบ้านจะนำรากของมันมาต้มอางัติเป็นยาบำรุง คนสมัยก่อนมักจะต้มดื่มก่อนออกไปทำสวนทุกวัน
ข้าวหลามดง…ยาดีที่สตรีต้องใช้
        ข้าวหลามดงเป็นสมุนไพรไม่กี่ชนิดที่หมอยาทุกภาคจะเรียกชื่อและใช้เหมือนๆ กัน คือ เป็นยาบำรุงและยาเพิ่มน้ำนมให้หญิงหลังคลอด ในหม้อกำหรือหมอต้มยาสมุนไพรให้แม่ลูกอ่อนอยู่ไฟกิน จะต้องมีข้าวหลามดงอยู่ด้วยเสมอ อาจเป็นเพราะข้าวหลามดงเป็นพืชที่โตเร็ว หาง่าย ขึ้นได้ทั่วไป และมีสรรพคุณดี ตาบุญ สุขบัว ยืนยันว่าข้าวหลามดงดีกับผู้หญิงมาก ต้มกินเพื่อบำรุงน้ำนม นอกจากนี้ตาบุญบอกว่า “กินยานี้แล้วคนถึกสิแก้มแดง กินแล้วอยากไปนอนนำผัว” คนโบราณนิยมใช้ลำต้นข้าวหลามดงตัวเดียว หรือต้มรวมกับเขยตาย เดื่อหอม ต้มกินบำรุงผู้หญิงหลังคลอด
ข้าวหลามดง ยากำลังบำรุงร่างกาย
         ข้าวหลามดงเป็นยาบำรุงร่างกายที่ดี ช่วยขับเหงื่อ ข้บน้ำลาย เหมาะกับคนเบื่ออาหาร น้ำลายแห้งไม่มีชีวิตชีวา โดยต้มกินข้าวหลามดงตัวเดียว หรือต้มรวมกับยากำลังตัวอื่นๆ เช่น กำลังช้างเผือก(คำพม่า) ช้างน้าว โด่ไม่รู้ล้ม เป็นต้น
ข้าวหลามดงกับการศึกษาวิจัยสมัยใหม่
         มีการศึกษาพบว่า สารในข้าวหลามดงมีคุณสมบัติในการยับยั้งเชื้อมาลาเรีย เชื้อวัณโรค และเซลมะเร็ง ปัจจุบันนักวิจัยสนใจข้าวหลามดงในการพัฒนาเพื่อใช้เป็นยารักษามะเร็ง
ข้าวหลามดงเป็นพืชเฉพาะถิ่นของไทย ลาว เวียดนาม มีประวัติการใช้เป็นยามาอย่างยาวนาน แต่คนส่วนใหญ่ไม่ค่อยรู้จัก แต่ก่อนจัดว่าเป็นไม้หายากชนิดหนึ่ง แต่ปัจจุบันนิยมนำข้าวหลามดงมาปลูกเป็นไม้ประดับ เนื่องจากเวลาออกดอก ดอกจะออกเต็มลำต้นสวยงามมาก  หากเพียงแต่ได้รู้สรรพคุณด้วยแล้ว เขาก็ไม่ใช่พืชธรรมดาในดงดอยที่เราจะมองข้ามอีกต่อไป
ตำรับยา
ยาบำรุงน้ำนม
         ลำต้นข้าวหลามดง นำมาผ่าซีกแล้วต้มให้แม่อยู่กำ(อยู่ไฟ)กิน เพื่อรักษามดลูก เรียกน้ำนม อาจจะใส่สมุนไพรบำรุงน้ำนมตัวอื่นๆ เช่น นมวัว นมสาว นมน้อย นมแมว ลงไปด้วยก็ได้
ยาบำรุงร่างกาย น้ำลายแห้ง ไม่อยากอาหาร
        ลำต้นข้าวหลามดง นำมาผ่าซีกแล้วต้มกิน หรือต้มรวมกับสมุนไพรยากำลังตัวอื่นๆ เช่น โด่ไม่รู้ล้ม ช้างน้าว นมสาว ตาไก้(กำแพงเจ็ดชั้น) เป็นต้น

พี่น้องของ…ข้าวหลามดง
         ในบรรดาพืชสมุนไพรทั้งหมด ดูเหมือนว่า พืชวงศ์กระดังงาจะมีการใช้เป็นยากำลังมากที่สุด อาจกล่าวได้ว่า พืชวงศ์กระดังงาทุกชนิด สามารถนำรากและลำต้นมาต้มกินเป็นยาบำรุงกำลัง บำรุงร่างกาย บำรุงผู้หญิงหลังคลอดได้ ที่สำคัญดอกไม้ของตระกูลนี้มีกลิ่นหอมและสวยงามยิ่ง หลายชนิดมีผลกินอร่อย บางชนิดกินแทนข้าวได้ก็มี พี่น้องของข้าวหลามดงตัวเด่นๆ มีดังนี้

น้ำน้อย คอยดูแลแม่

ชื่อวิทยาศาสตร์  Polyalthia evecta (Pierre) Finet & Gagnep.var.evecta
ชื่อวงศ์  ANNONACEAE
ชื่ออื่น ๆ  ต้องแล่ง น้ำเต้าแล้ง นมน้อย
ลักษณะทั่วไป ไม้พุ่มขนาดเล็ก สูง ๑/๒ เมตร ถึง ๑ เมตร เปลือกลำต้นสีน้ำตาลเข้ม มีช่องอากาศจำนวนมาก กิ่งอ่อนสีเขียวและมีขนสีน้ำตาลหนาแน่น ใบรูปขอบขนาน โคนรูปลิ่มปลายใบแหลม เส้นกลางใบสีเหลือง ดอกเดี่ยว ออกตรงข้ามใบ ดอกสีเหลือง ผลกลุ่ม ก้านยาว  ผลกลม
การขยายพันธุ์  ใช้เมล็ด
         น้ำน้อยในที่นี้คงหมายถึง น้ำนมน้อย เพราะชื่อของสมุนไพรอีสานมักจะบอกสรรพคุณไปในตัว น้ำน้อยหรือที่หมอยาบางท่านเรียกว่า นมน้อย เป็นสมุนไพรที่หมอยาทุกภาคนิยมต้มให้แม่หลังคลอดกิน เพื่อบำรุงร่างกายแม่และทำให้มีน้ำนมไปพร้อมกัน ความสำคัญของน้ำน้อยนี้ทำให้ตาหา หรือนายสว่าง คำมะนิตย์ หมอยาพื้นบ้านอำเภอภูหลวง จังหวัดเลย นำมาปลูกไว้ที่บ้านเพื่อเป็นที่พึ่งให้กับคนในชุมชนเมื่อต้องการ นมน้อยนี้จะใช้เดี่ยวๆ หรือใช้ร่วมกับสมุนไพรบำรุงน้ำนมตัวอื่นๆ ก็ได้
ตำรับยา
ยาบำรุงผู้หญิงอยู่ไฟหลังคลอด
          ใช้ลำต้นน้ำน้อยประมาณ ๑  กำมือ ต้มกินต่างน้ำ หรืออาจต้มรวมกับต้นนมวัว ต้นนมสาว ต้นข้าวหลามดง ในปริมาณที่เท่ากัน ๑ กำมือ จะช่วยบำรุงแม่อยู่กำ(อยู่ไฟ) ช่วยให้น้ำนมไหลดี มดลูกเข้าอู่เร็ว โดยต้มกินต่างน้ำ จนหลังระยะอยู่กำ จึงลดปริมาณการกินลง
ยาบำรุงกำลัง บำรุงร่างกายให้แข็งแรง
           ใช้ลำต้นน้ำน้อยตัวเดียว หรือต้มรวมกับยาบำรุงกำลังอื่นๆ กินหลังอาหาร เช้า-เย็น  กินได้ทั้งผู้หญิงและผู้ชาย
ตีนตั่งเตี้ย

ชื่อวิทยาศาสตร์  Ellipeiopsis cherrevensis (Pierre ex Finet & Gagnep.) R.E.Fr.
ชื่อวงศ์  ANNONACEAE
ชื่ออื่นๆ นมแมวป่า
ลักษณะทั่วไป ไม้พุ่มขนาดเล็ก สูงได้ถึง ๑-๑.๕  เมตร ลำต้นสีน้ำตาล ใบรูปไข่โคนใบมนเว้าปลายใบแหลมสั้น เส้นกลางใบด้านบนเป็นร่อง ดอกออกที่ใต้ใบใกล้ปลายยอด สีขาวอมชมพูหรือเหลือง ร่วงง่าย ผลกลุ่มสีเขียวอ่อนเมื่อแก่สีแดง
การขยายพันธุ์ ใช้เมล็ด
         ตีนตั่งเตี้ยมีชื่ออีกชื่อหนึ่งว่า นมแมวป่า เป็นพืชตระกูลกระดังงาที่หมอยาอีสานใช้มากชนิดหนึ่ง นิยมใช้รากต้มให้ผู้หญิงผอมแห้งแรงน้อย กินอาหารไม่ได้ ปัสสาวะขุ่นข้น หรือเข้าตำรับยาบำรุงอื่นๆ ยายหมื่น ดวงอุปะ ผู้ซึ่งนิยมยาตัวนี้มาก ให้ข้อมูลอย่างเหนียมๆ ว่า ยาตัวนี้ทำให้ผัวเมียรักกัน ใช้รากดองเหล้า กินแล้วผัวรักเมียเมียรักผัว รวมทั้งใช้เคี่ยวกับน้ำมันและสีผึ้ง ใช้นวดริมฝีปากเป็นนวดเสน่ห์
เปล้าสาวหยุด

ชื่อวิทยาศาสตร์  Desmos chinensis Lour.
ชื่อวงศ์  ANNONACEAE
ชื่ออื่นๆ  สายหยุด สาวหยุด กล้วยเครือ เครือเขาแกลบ เสลาเพชร
ลักษณะทั่วไป ไม้พุ่มรอเลื้อย เปลือกสีน้ำตาล ใบรูปรี โคนเว้าปลายเรียวแหลม ขอบเป็นคลื่น ดอกเดี่ยว สีเหลือง หรือเหลืองส้ม มีกลิ่นหอม รูปสามเหลี่ยม ออกตรงข้ามใกล้ปลายกิ่ง ผลกลุ่ม ผิวเรียบเป็นมัน มีรอยคอดในแต่ละช่วงของเม็ด
การขยายพันธุ์  ใช้เมล็ด และตอนกิ่ง
         เปล้าสาวหยุดมีดอกที่มีกลิ่นหอมมาก หลังสาวๆ กลับจากทำนาทำไร่ มักจะต้องหยุดแวะเด็ดดมและเอามาแซมผม ยิ่งสาวมุสลิมในอดีตมักไว้ผมยาวแล้วมัดเกล้า พร้อมกับเด็ดดอกไม้มาเสียบ จึงเป็นที่มาของชื่อ เปล้าสาวหยุด เพราะสาวพบเมื่อไหร่เป็นต้องหยุดเชยชม
เปล้าสาวหยุดเป็นสมุนไพรที่นิยมใช้เป็นยาบำรุงร่างกาย โดยนำรากมาต้มดื่ม มีสรรพคุณบำรุงร่างกาย แก้โรคประสาทอ่อน ประสาทหลอน อาจใช้เดี่ยวๆ หรือต้มรวมกับสมุนไพรตัวอื่นก็ได้
         กล่าวโดยสรุป รากและลำต้นของสมุนไพรพี่น้องของข้าวหลามดงนี้ มีรสร้อน มีกลิ่นหอม นิยมใช้ต้มน้ำดื่มบำรุงร่างกายเป็นยาอายุวัฒนะ  ยิ่งถ้าสตรีหลังคลอดที่ได้กินสมุนไพรในตระกูลนี้มากเท่าไหร่ ก็จะช่วยบำรุงร่างกาย ทำให้มดลูกเข้าอู่ ทรวดทรงกระชับเร็วขึ้นเท่านั้น
ลาเราซาเราะห์

ชื่อวิทยาศาสตร์  Dasymaschalon blumei Finet & Gagnep.
ชื่อวงศ์  ANNONACEAE
ชื่ออื่นๆ  บุหรงสุราษฎร์
ลักษณะทั่วไป  ไม้พุ่มหรือไม้พุ่มรอเลื้อยสูง ๒-๓ เมตร ใบรูปรีแกมขอบขนาน โคนมนหรือเว้าเล็กน้อยปลาบใบเรียวทู่ ใบหนาและแข็ง ดอกเดี่ยว เมื่ออ่อนสีเขียวบานเปลี่ยนเป็นสีเหลือง ผลกลุ่มรูปทรงกระบอก ผลอ่อนสีเขียว ผลแก่สีแดง
การขยายพันธุ์  ใช้เมล็ดและตอนกิ่ง
ไม้มหาเสน่ห์ เล่ห์กำบังกาย
           ในอดีตสมุนไพรที่ชุมชนมุสลิมสามารถนำรากมาต้มอางัติเพื่อบำรุงร่างกายนั้นมีอยู่ถึง ๑๐๐ ชนิด ส่วนใหญ่เป็นพืชในวงศ์กระดังงา ซึ่งส่วนหนึ่งจะมีชื่อในภาษามลายูท้องถิ่นที่ขึ้นต้นว่า ลาเราะ ทั้งหมดสามารถนำรากมาต้มอางัติได้ รากจะมีรสร้อน และมีกลิ่นหอม มีสรรพคุณบำรุงร่างกาย เป็นยาอายุวัฒนะ สตรีหลังคลอดต้องต้มลาเราะกิน ยิ่งกินได้หลายชนิดเท่าไหร่ ยิ่งบำรุงได้มากเท่านั้น เพราะเชื่อว่าจะทำให้มดลูกเข้าอู่ได้เร็ว ทำให้ทรวดทรงกระชับ ช่วยขับพิษ แก้ปวด
            พืชอีกชนิดหนึ่งในกลุ่มนี้คือ ลาเราะซาเลาะห์ซึ่งถือว่าเป็นต้นไม้มหาเสน่ห์ มีฤทธิ์บำรุงร่างกายได้ดี และยังช่วยกำบังกายทำให้คนอื่นมองไม่เห็น ในอดีตเวลาคนมุสลิมเดินข้ามป่าชายแดนไปประเทศมาเลเซียถ้าจะเลี่ยงเจ้าหน้าที่หรือคนชั่วร้ายก็จะใช้มือหนีบใบนี้ไว้
นมแมว

ชื่อวิทยาศาสตร์  Melodorum siamensis (Scheff.) Ban.
ชื่อวงศ์  ANNONACEAE
ลักษณะทั่วไป ไม้พุ่มรอเลื้อย ใบรูปหอก ปลายแหลมขอบใบเรียบ ดอกเดี่ยวสีเหลือง เมื่อบานมีกลิ่นหอม กลีบดอกสีเหลือง ผลกลุ่ม รสหวาน
การขยายพันธุ์ ใช้เมล็ด
         ต้นนมแมวมีดอกหอมมากจนคนเอาไปทำน้ำนมแมว ใช้แต่งกลิ่นขนมไทยในอดีต  ยอดของนมแมวกินได้ กินกับแจ่วกุ้ง แจ่วปู มีรสชาติมัน ๆ หอม ๆ ผลของนมแมว มีรสหวานอมเปรี้ยว ลูกสุกกินอร่อย เครือของนมแมวใช้ทำขอบเครื่องใช้เช่น กระด้ง สวิง กระบุง ซึ่งมอดจะไม่กินไม้นมแมว รากนมแมวใช้เข้ายาบำรุงน้ำนมและยาบำรุงร่างกาย ในตำรับยาแก้กษัย บำรุงร่างกายของตาส่วน จะใช้ราากนมแมวบ้าน นมแมวป่า รากน้ำนมราชสีห์ รากอีล่ำ(กำลังทรพี) ต้มกินเป็นประจำ

สมุนไพร ตอนที่แล้ว

กูดกีบม้า…ยาม้าปนแรด